حمل‌ونقل عمومی به عنوان یکی از اساس اجزای حمل‌ونقل شهری نقشی انکارناپذیر بر عهده دارد. به طوریکه تصور یک شهر متوسط یا بزرگ بدون وجود انواع سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی غیر ممکن است. شهر‌های بزرگ دنیای امروز سهم حمل‌ونقل عمومی از سفر‌های شهری را به بالای ۵۰ درصد رسانید‌ه‌اند که این به معنای بزرگترین بخش از سیستم حمل‌ونقل شهری به شمار می‌رود. در شهر‌های بزرگ امروز طراحان شهری برای آنکه بتوانند پاسخگوی نیاز مردم به جابجایی باشند الگو‌های توسعه را بر اساس حمل‌ونقل عمومی و گسترش آن استوار نمود‌ه‌اند.
برنامه ریزان شهری بر اساس نیاز شهر‌ها و با توجه به خصوصیات جمعیتی، اقتصادی و توپولوژیکی شهر اقدام به طراحی یک سیستم حمل‌ونقل عمومی برای شهر می‌کنند که عناصر آن می‌تواند از میان انواع انواع طریقه (مد)های حمل‌ونقل عمومی باشد. طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی بر اساس دیدگاه‌های مختلف به دسته¬های متفاوتی تقسیم بندی می¬شوند که در یکی از معروفترین این تقسیم بندی‌‌ها بر اساس عملکرد انواع طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی به سه دسته زیر تقسیم میشوند:
۱- سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی عملکرد بالا : این دسته شامل طریقه‌‌هایی نظیر مترو، LRRT و قطار‌های منطق‌های می‌گردد که جابجایی مسافر آن‌ها تا ۷۰۰۰۰ سفر در ساعت در هر جهت بالا می‌رود. این گروه از سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی در مقابل حجم جابجایی بسیار بالایی که تامین می‌کند دارای هزینه سرمایه گذاری اولیه بسیار زیاد و مدت زمان طولانی اجرا نسبت به سایر گروه‌ها می‌باشد.
۲-سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی عملکرد متوسط : طریقه‌‌های موجود در این گروه شامل قطار‌های سبک شهری (LRT)، سامانه اتوبوس‌های تندرو (BRT)، سیستم‌‌های هدایت شده (AGT) و قطار‌های تک¬ریل(Monorail) می‌باشند. جابجایی مسافر در این گروه تا ۲۴۰۰۰ نفر در هر ساعت در هر جهت می¬باشد و هزینه سرمایه گذاری اولیه آن به مراتب کمتر از سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی عملکرد بالا است.
۳- سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی سبک: طریقه‌‌های موجود در این گروه شامل اتوبوس شهری و تراموا است. جابجایی مسافر در این گروه حداکثر تا ۲۰۰۰۰ نفر در هر ساعت در هر جهت است و کمترین هزینه سرمایه گذاری و بالاترین سرعت اجرا را در میان طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی‌دارد. شکل ۱ ۱ جایگاه گروه‌های مختلف و طریقه‌‌های مختلف حمل‌ونقل عمومی را بر اساس عملکرد و هزینه سرمایه گذاری نشان می‌دهد.
بر اساس جدول ۱ ۱ در ادامه انواع طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی، به همراه مختصری از نحوه عملکرد آن‌ها تعریف می‌گردند. جهت آشنایی بیشتر با خصوصیات انواع طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی خوانندگان می¬توانند به مراجع [۲] و[۳]رجوع نمایند.
۱-۱- تعاریف مورد نیاز جهت شناخت خصوصیات طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی
به منظور آشنایی با طریقه‌‌های مختلف حمل‌ونقل عمومی در ادامه ابتدا خصوصیات کلی و تعاریف مورد نیاز بیان شده و سپس خصوصیات این طریقه‌‌ها به تفضیل ارائه میشوند:- الف) حق مسیر (ROW): حق مسیر بیانگر سهم سیستم حمل‌ونقل عمومی از مسیری است که بر روی آن حرکت می¬کند. حق مسیر از مهم‌ترین خصوصیات یک سیستم حمل‌ونقل عمومی و اصلی‌ترین عامل تمیز دهنده انواع طریقه‌‌های حمل‌ونقل عمومی به شمار می‌رود. سه گروه حق مسیر عبارتند از:
- حق مسیر A: در شرایطی که یک سیستم حمل‌ونقل عمومی دارای حق مسیر A است، مسیر حمل‌ونقل عمومی به طور کامل از جریان ترافیک جدا شده و هیچگونه تداخلی میان جریان ترافیک عبوری و حمل‌ونقل عمومی نیست. مسیر‌های ویژه کاملاً مجزا و خطوط ریلی ایزوله شده از جمله موارد حق مسیر A به شمار می‌رود. این نوع حق مسیر با توجه به هزینه بسیار بالای ایجاد آن معمولاً برای سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی با عملکرد بالا تامین می‌شود.
- حق مسیر B: در شرایط حق مسیر B، مسیر حمل‌ونقل عمومی در کمان‌‌های شبکه مجزا است اما در تقاطعات با جریان ترافیک عبوری تلاقی دارد. این نوع حق مسیر بیشتر برای سیستم حمل‌ونقل عمومی عملکرد متوسط ایجاد می‌شود. ایجاد حق مسیر B نیازمند بررسی‌های همه جانبه در خصوص تقاطعات و شرایط لازم برای اولویت‌دهی به سیستم حمل‌ونقل عمومی است، چرا که هر تقاطع می‌تواند به عنوان یک گلوگاه ظرفیت کل سیستم را به نحو چشمگیری کاهش دهد و عملاً مسیر ویژه در قسمت کمان‌‌های شبکه نیز کارایی خود را از دست می‌دهد.
- حق مسیر C: شرایط حق مسیر C شرایطی است که حمل‌ونقل عمومی مسیر ویژ‌ه‌ای ندارد و کاملاً با جریان ترافیک مخلوط است و برای سیستم حمل‌ونقل عمومی سبک تامین می‌شود. از میان این سه نوع حق مسیر، بیشترین سهم در شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی در شهر‌های دنیا به حق مسیر C اختصاص می‌یابد و لذا این حق مسیر و اینکه بتوان در این شرایط سرعت عملکردی سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی را بالا برد از اهمیت بالایی برخوردار می¬باشد.
- ب) سیستم هدایت و بستر: طریقه‌‌های مختلف حمل‌ونقل عمومی با توجه به سیستم هدایت آن‌ها (هدایت شده و غیر هدایت شده) و بستری که وسیله بر روی آن حرکت می‌کند به گروه‌های زیر تقسیم بندی میشوند:
- جاده آسفالته/چرخ لاستیکی/غیر هدایت شده: ساده ترین نوع بستر و سیستم هدایت نظیر آن چیزی است که در سیستم‌‌های اتوبوس شهری هرروزه با آن مواجهیم. این سیستم به وسیله فرمان قابلیت مانور در جهات مختلف داشته، دارای دو درجه آزادی است و غیر هدایت شده به حساب می‌آید.
- ریل فلزی/چرخ فلزی/هدایت شده: در سیستم‌‌های ریلی معمولی، چرخ فلزی بر روی ریل فلزی حرکت می¬کند که این ترکیب کمترین میزان اصطکاک را در مقابل حرکت قطار به وجود می‌آورد. اصطکاک کمتر به معنی انرژی مورد نیاز کمتر برای حرکت قطار می‌باشد ولی در عین حال در طول مسیر نمی¬توان از شیبهای تند استفاده کرد. سیستم‌‌های ریلی به دلیل مسدود بودن یکی از جهات حرکتی آن‌ها و داشتن تنها یک درجه آزادی، به طور کلی هدایت شده هستند. این هدایت شده بودن باعث افزایش دقت در راهبری وسیله می¬گردد که به موجب آن طراح می‌تواند در طراحی مقاطع عرضی، حداقل عرض ممکن را برای این سیستم در نظر گیرد.
- ریل بتنی/چرخ لاستیکی/هدایت شده: در سیستم‌‌های تک ریل (مونوریل) معمول، ریل بتنی بستر حرکت قطاری است که با چند چرخ لاستیکی بر روی آن حرکت می‌کند. این سیستم نیز همانند سایر سیستم‌‌های ریلی به صورت هدایت شده و دارای یک درجه آزادی حرکت می‌باشد. این حالت نسبت به حالت ریل فلزی و لاستیک فلزی اصطکاک بیشتری ایجاد می¬کند که در نتیجه قطار می‌تواند شیبهای تندتری رابپیماید. در موارد بسیار معدود بستر بتنی برای حرکت اتوبوس شهری نیز ایجاد شده (اتوبوس‌های تندروBRT) و اتوبوس شهری با یک درجه آزادی عمل می‌کند. این سیستم هدایت شده باعث افزایش سرعت در عین حفظ ایمنی و طراحی مسیر ویژه با عرض کمتر می‌گردد. نمونه این حالت در شهر آدلاید استرالیا ایجاد شد‌ه‌است.
- ریل فلزی/چرخ لاستیکی/هدایت شده: در برخی موارد به منظور کاهش ارتعاشات و در پی آن کاهش آلودگی صوتی که سیستم ریل فلزی و چرخ فلزی ایجاد می‌کند، از چرخ لاستیکی بر روی ریل فلزی استفاده می‌گردد. این سیستم که همانند سایر سیستم‌‌های ریلی دارای یک درجه آزادی و هدایت شد‌ه‌است، ارتعاشات را تا حد زیادی کاهش می‌دهد اما استهلاک بسیار زیادی دارد.
- ریل مغناطیسی/معلق/هدایت شده: این نوع بستر در سیستم‌‌های موسوم به قطار‌های معلق مغناطیسی(MagLev) ایجاد می‌گردد. در این سیستم¬ها حرکت قطار به صورت هدایت شده می‌باشد، و قطار به صورت معلق بر روی ریل‌هایی که به وسیله قطب‌های مثبت و منفی آهنربایی پر شده‌اند حرکت می‌کند. این نوع قطار‌ها که اساساً در گروه سیستم‌‌های تک ریل قرار می‌گیرند، به صورت محدود و معمولاً در مسیر‌های کوتاه مورد استفاده قرار می¬گیرند. معروفترین این قطار‌ها، قطاری است که بین فرودگاه و شهر شانگ‌های چین و توسط شرکت‌های آلمانی احداث شد‌ه‌است.
- ج) نیروی محرکه: سیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی از دیدگاه نیروی محرکه به دو گروه زیر تقسیم میشوند:
- موتور‌های احتراق داخلی (ICE) که به صورت بنزینی، دیزل و گازسوز می‌باشند. این نوع موتور‌ها در اتوبوس‌های شهری و قطار‌های بین شهری استفاده می‌شود.
- موتور‌های الکتریکی که با جریان الکتریسیته کار می‌کنند. جریان برق مورد نیاز این موتور‌ها یا به صورت شبکه برق بالاسری (مانند قطار‌های سبک و اتوبوس برقی) یا به صورت ریل سوم (مانند مترو) و یا به صورت مغناطیسی از طریق خود ریل (مانند سیستم قطار‌های معلق مغناطیسی) می¬باشد.
- د) کنترل وسیله نقلیهسیستم‌‌های حمل‌ونقل عمومی از این دیدگاه به دو دسته کلی تقسیم میشوند:
- کنترل با راننده: در ابن حالت، راننده یا راهبر یا به صورت بصری و با قوه ادراک خود (مانند اتوبوس شهری) و یا به کمک سیگنال‌های ارسال شده از مرکز هدایت وسلیه را انجام می‌دهد (مانند تراموا و مترو).
- کنترل بدون راننده: در این حالت که در برخی سیستم‌‌های AGT و مترو‌های مدرن طراحی شد‌ه‌است، هدایت سیستم بدون نیاز به راننده صورت می¬گیرد. بدیهی است کلیه این سیستم¬ها با یک درجه آزادی و به صورت هدایت شده هستند. سیستم‌‌های بدون راننده معمولاً در مسیر‌های کوتاه مانند فاصله بین ترمینال‌‌های فرودگاهی کاربرد داشته اند.
مراجع
- ۱- سید محمد مهدی امیری پور، “برنامه ریزی در سیستم اتوبوسرانی شهری” سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور
- ۲- Vuchic, V., Urban Transit: Operations, Planning and Economics. 2005: Wiley.
- ۳- Vuchic, V., Urban Transit Systems and Technology: systems and technology. 2007: Wiley.